Türk edebiyatının en önde gelen isimlerinden Ahmet Hamdi Tanpınar'ın kaleme aldığı "Saatleri Ayarlama Enstitüsü", ilk baskısı 1961 yılında yapılan ve Türk insanının Doğu ile Batı arasında bocalamasını irdeleyen önemli eserlerden biri olarak bilinir.
Şiirlerinde sembolist bir dil kullanan Tanpınar romanlarında ise gerçekçi ve sosyal sorunlara eğilen bir tarzı tercih etmiştir.
Anlatım, Tanpınar’ın kendine has simgeci düşüncesiyle birleşip, zaman zaman gelişen olaylarla birlikte başkalaşmaktadır. Romanda, insanların popülerliğe ve paraya verdiği önemin ve nasıl bir anda yüz değiştirebileceğinin altı çizilmektedir.
Saatleri Ayarlama Enstitüsü, içeriğini ve konusunu romanın karakterlerinden Nuri Efendi (saat ustası), Mübarek (İngiliz yapımı, ayaklı ve yaşlı bir duvar saati), Halit Ayarcı ve saat-zaman-insan ilişkilerinden almaktadır.
Yapıt çocukluğu II. Abdülhamit döneminde geçen, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde de yaşayan Hayri İrdal'ın anıları şeklinde kurgulanmıştır. Osmanlıca ve Farsça kelimelere sıkça başvurulmuştur. Dili ağır fakat anlatımı akıcıdır. Roman dört bölümden oluşmaktadır: Büyük Ümitler, Küçük Hakikatler, Sabaha Doğru, Her Mevsimin Bir Sonu Vardır.
İki uygarlık arasında bocalayan Türk toplumunun tutumlarını, davranışlarını alaya alan eleştirel bir eser özelliğini taşıyan roman, içe kapanık, önyargılı, geleneksel yaşayan ama Batılı değerleri sorgulasa da kabul eden Hayri İrdal’ın gözlemleri ve yaşadıkları üzerine kuruludur.
Hayri İrdal’ın hayatı başından itibaren dikkat çekicidir. Bununla birlikte kendisi yaşamını iki kısma ayırmaktadır. Pragmatist biri olarak hayatına giren ve hayatının yönünü değiştiren Halit Ayarcı öncesi ve sonrası şeklinde.
Psikiyatrist Dr Ramiz'e giden Hayri İrdal, "hasta adam" tanımıyla Osmanlı'nın son döneminin metaforu kabul edilir. Dr. Ramiz'in ayarlanmış bir rüyayı Hayri İrdal'a zorla gördürmeye çalışması ise, toplumun devrimler yoluyla dönüştürülme çabasını sembolize eder.
Roman metafor ve nümeroloji açısından zengindir. Her kişi, eşya ve isim aslında insanların yadsınamayacak bazı yanlarını her kurum ise insan hayatındaki bazı dönemleri sembolize etmekte. Tanpınar tasavvufta anlatılan "seyri sülük" insanın manevi yolculuğunu bu romanda işlemiş.
Zaman “atlıkarınca” gibi döngüsel mi? Yoksa “bisiklet” gibi çizgi şeklinde mi? Birey/toplum değişir mi? Yoksa birey/toplum doğuştan itibaren kaderi için mi yaşamaktadır?
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın sözkonusu romanında, zamana, bireye ve topluma yönelik gözlemler,yukarıdaki sorular ekseninde okura tekrar ve tekrar sorulmaktadır.
Romanda geçen saat, bireyin/toplumun içsel ve dışsal zaman algısıdır.
"Saatleri Ayarlama Ensitüsü" toplumun bu değişme süreci içindeki durumunu, fertten yola çıkarak topluma varan bir teknikle anlatıyor.
Türk edebiyatının dönüm noktalarından biri olan Saatleri Ayarlama Enstitüsü kitabında Doğu ve Batı, gelecek ve geçmiş, modernizm ve gelenek gibi karşıt kavramlar sorgulanıyor.
Bu ikilikler arasından bocalayan Hayri İrdal ve zaman kavramı üzerine geliştirdiği projeleri hayata geçirmeye çalışan Halit Ayarcı. Yazarın olayları ele alış biçimi ve olağanüstü anlatım yeteneğiyle Saatleri Ayarlama Enstitüsü kitabı değerini hiçbir zaman kaybetmeyecektir.
Okumanızı tavsiye ederim...
Nota ve Tınıyla...
macit.soydan@gmail.com
